Rationaliteit

Op deze website reflecteren we over het brede begrip ‘rationaliteit’, dit naar aanleiding van zelfonderzoek waarmee we inspelen op de economische crisis zoals ze zich anno 2015 voordoet. Deze website wil geen naslagwerk zijn maar een uitnodiging tot zelfreflectie en co-creatieve samenwerking, theorie en praktijk groeten elkaar middels praktisch gerichte voorbeelden. In hoeverre kunnen we de ratio vertrouwen bij het oplossen van problemen?  Wat kunnen/mogen we geloven wanneer blijkt dat een andere aanpak ons heel andere dingen vertelt? De premisse is alvast dat het niet ontbreekt aan verklaringen en beschikbare remedies, wat is er dan nodig om de daad bij het woord te voegen? We komen in de sfeer met een aantal exploten die we vrij vinden op wikipedia, wat betekent rationaliteit?

Rationaliteit in algemene zin is consistent handelen op basis van de rede. Hierbij vindt ideevorming en handelen plaats op basis van feiten met kennis van oorzaak en gevolg en zijn de te verwachten baten groter dan de verwachte kosten. In ruime zin zijn er echter verscheidene soorten rationaliteit. Rationaliteit is van groot belang in het werk van Max Weber. Het was volgens hem de rationalisering die de moderne maatschappij mogelijk had gemaakt. Hij maakte onder meer onderscheid tussen doelrationaliteit en waarderationaliteit. Wat rationaliteit nu echter precies inhoudt, blijkt niet eenduidig te beantwoorden en Weber zelf onderscheidt al zestien verschillende betekenissen bij het begrip.

Besluitvormingstheorie

Beperkte rationaliteit of begrensde rationaliteit is rationaliteit van de mens in besluitvorming waarbij er rekening wordt gehouden met de beperkte beschikbaarheid van informatie, cognitieve beperkingen en de beperkte tijd om tot een besluit te komen. Herbert Simon formuleerde een aantal axioma’s ter beschrijving van besluitvormingstheorie. Deze axioma’s of proposities zijn:

1. de mens kan onmogelijk alle alternatieven voor een beslissing kennen
2. de alternatieven die hij kent, kan hij niet alle simultaan vergelijken. Hij doorloopt eerst een sequentieel zoekproces, waardoor hij de alternatieven een voor een beschouwt en vergelijkt
3. als gevolg van de eerste twee axioma’s zal de mens niet het optimale alternatief kiezen (zoals door rationaliteit beweerd wordt). Hij zal daarentegen het eerste voldoening gevende alternatief kiezen
4. de mens beschikt over een set routineacties, die hij oproept zodra een herkenbaar probleem zich voordoet
5. deze routineacties bestaan alle los van elkaar (Simon noemt dit axioma het loosly-coupled-axioma)
6. elk probleem wordt simultaan met het bestaande doel en de bestaande middelen beschouwd
7. als gevolg van axioma’s 4 en 5 zal het sequentieel zoekproces uit axioma 2 pas in werking treden als de routineacties niet meer volstaan.

Deze beschrijving van de mens staat in contrast met het rationaliteit, dat de mens als homo oeconomicus beschouwt. Beperkte rationaliteit beschouwt de mens daarentegen als homo administrativus. In tegenstelling tot bij volledige rationaliteit speelt de volgorde waarin alternatieven worden overwogen bij beperkte rationaliteit wel van belang. Bij volledige rationaliteit worden alle alternatieven overwogen en kan zo tot een optimale keuze gekomen worden. Bij beperkte rationaliteit zal het zoekproces gestaakt worden bij de eerste bevredigende optie.

Mindmap

Bovenstaande exploten geven al onmiddellijk aan dat de ratio een zeer complex gegeven is, het brein kan daarom vergeleken worden met een labyrint, het is als een mysterieus vat vol potenties en valkuilen en dat alsof het een computer betreft die op deze of gene wijze geprogrammeerd kan worden. Op zich niets nieuws onder de zon, het aantal studiewerken hierover is van die magnitude dat het reïncarnatie genoodzaakt om ze allemaal te kunnen lezen. We vallen daarom met de deur in huis door onderstaande mindmap te presenteren, deze oriëntatie is niet limitatief maar bevat een aantal belangrijke elementen die we verder kunnen uitdiepen.

Pragmatisme

De mindmap is veelomvattend en de opgenomen elementen kunnen simultaan beschouwd worden, hiermee gaan we aan de slag met als doel de realisatie van een sociaal duurzame economie. Met deze doelstelling hebben we alvast een andere mindset nodig maar dat is lang niet alles, ook voor hedendaagse problemen dienen we nog een oplossing te vinden opdat een nieuwe modus operandi zich duurzaam kan nestelen. Het toevoegen van zogeheten attractors kan dit proces aanzienlijk versnellen, dit op voorwaarde dat ze ook opgepikt en gecultiveerd worden door een kritische massa. Of we ook zullen slagen in deze opzet staat los van de nobele intentie en de beschikbare middelen, de rol van de ratio – of de psyche in algemene zin – komt hiermee dan ook in de schijnwerpers te staan. (lees meer)